Жер шарында 3000-нан астам тірі тілдер бар, бірақ олардың тек 200-ге жуығы жазбаларға ие.
Қазақстан аумағындағы 1969-1970 ж.ж. К.А. Ақышев қазған ең көне жазу ескерткіші және б. з. д. 5 ғ. даталанған Есік қорғанынан оның түбіне металл стилетпен салынған 26 руна жазуы бар күміс тостаған табылады, алайда ол әлі оқылмаған және оның тілінің анықтамасы даулы, дегенмен Қазақстанда, Ресейде, Венгрияда дешифрлаудың 11 нұсқасы ұсынылған. Біздің заманымыздың зиялыларының бірі бұны "26 үнсіз ғасырлар " деп баяндады. Біз түркі кезеңінің қалалары мысалында, материалдық мәдениетті қарастырдық, енді рухани мәдениетке көшеміз. 2-ші кіші топ жұмысқа кіріседі.
Ежелгі түрік хаты алғаш рет Енисей алқабында 17 ғасырдың 20-жылдарында ашылды. Бірінші Петрдың қол астында қызмет еткен неміс ғалымы Даниил Готтлиб Мессершмидт және швед офицері Филипп-Иоганн Табберт-Страленберг сүйемелдеді. Олар хатты "руникалық" деп атады - оның себеі скандинавиялық руникалық мәтіндерге ұқсастығы және бұл атау ғылымда бекітілген.
1889 жылы орыс этнографы және археологы Николай Михайлович Ядринцев солтүстік Моңғолиядағы Кокшин-Орхон өзенінің жағасында Білге қағанның құрметіне (680-734) және оның ағасы, қолбасшы Күлтегін құрметіне (684-731) жазылған екі үлкен руникалық ескерткіш тапты. Білге қаған мен Күлтегін ескерткіштері, сондай-ақ Екінші Шығыс Түрік қағанатының бірінші қағандарының кеңесшісі (689-744ж.ж.) Тоныкөк(646-731ж.ж.) ескерткіші 716ж. кейін оның көзі тірісінде құрылған. Көне түркі жазуының ең көне ескерткіштері болып табылады.
Руникалық жазу ескерткіштерін зерттеуге фин және орыс ғалымдары Аксель Олай Гейкель мен Василий Васильевич Радловтың жетекшілігімен үлкен үлес қосты. Олардың ғылыми экспедицияларының нәтижелері бойынша түрлі елдердің ғылыми мектептерінің түркітанушылары, тарихшылары, шығыстанушылары кейінгі ұрпақтарының үстел кітабына айналған суреттері, схемалары бар екі атлас және алты еңбек жинағы жасалды.
Даниялық ғалым, лингвист, филолог, тарихшы, өзінің негізгі мамандығы бойынша скандинавтанушы Вильгельм Томсен Орхон жағалауынан табылған руникалық мәтіндерден "түркі" және "Тәңірі" деген сөздерді әлемде бірінші болып оқып, аударма туралы 1893 жылғы 15 желтоқсанда Дания корольдік Ғылым академиясының отырысында баяндады. Бұл әлемдік тіл білімінде үлкен ғылыми жаңалық болды. Мәскеулік зерттеуші Мурад Аджи бұл күнді – түріктердің екінші туған күні деп атады.
Қазақстанда ежелгі түркі руникалық жазуларының таралу аймағы өте кең – бұл Талас, Іле, Сырдария, Ертіс, Жайық өзендерінің аңғарлары. Таразға жақын керамикадағы, Шығыс Қазақстан маңындағы қола айнадағы, Талғардағы саз шағылыстағы, Шығыс Арал маңындағы Жетіасар шатқалындағы, Алтын-Асар қалашығындағы хума тәжіндегі, Шардарадағы Ақтөбе 1 қалашығындағы қазба жұмыстары кезінде табылған сазды мөрдегі, Шымкентке жақын Алтынтөбе ыдысының төменгі бөлігіндегі, Алматы маңындағы Жақсылық қалашығындағы 10-11 ғасырлардағы қола сақина қалқанындағы жазбаларды атап өтеміз.
Олардың ішінде ең танымалдары Білге қаған мен оның ағасы Күлтегін құрметіне қойылған Қошоцамдай ескерткіштері, 732-735 жылдары тұрғызылған стелалар, сондай – ақ 716 жылдан кейін құрылған Екінші Шығыс Түрік қағанатының бірінші қағандарының кеңесшісі (689-744 ж.ж.) Тоныкөк стеласы(646-731 Ж.Ж.) оның көзі тірісінде тұрғызылған.
Орхон тобының барлық үлкен мәтіндері құрылымында біркелкі. Олар түркі мемлекетінің жалпы тарихы аясында баяндалатын және түрлі декларациялармен сүйемелденетін олардың батырларының өмірі мен ерліктері туралы әңгімелерден тұрады. Жазбаларда көне түркі тайпалары мен ұлыстарының тарихын, идеологиясы мен мәдениетін, олардың тілі мен әдеби тәсілдерін зерттеуге арналған өте бай материалдар келтірілген.
Орхон-Енисей түріктері дәуірі мен көне түркі руникалық жазуының мағынасын асыра бағалау қиын. Ежелгі түркі дәуірінің басталуымен бұрынғы империялар-Шығыс Азиядағы Қытай, Батыс және Орта Азиядағы Византия мен Иран жалғыз үстем ірі мемлекет болуды тоқтатты. Ал түріктер үлкен қашықтықтарға – 10 мың км тіке қоныстанды, қазіргі түркітілдес ұлттар мен мемлекеттердің, соның ішінде қазақ халқының тікелей ата-бабаларына айналған халықтар мен империялар пайда болды. Арабтардың жаулап алуы кезінде арабтардың және еуропалықтардың Кристофер Колумбтан кейінгі жаңа құрлықтарды – Америка мен Австралияны игеру кезінде қоныс аударуынан басқа, бірде-бір халықтар тобы мұндай үлкен ауқымда қоныстанбады.
Ежелгі түркі руникалық жазбаларында жалпы түркі идеологиясы көрініс тапқан және ғасырлар бойы ортақ тарихы мен шығу тегі ортақ мәдениеті бар, олардың ортақ игілігіне айналған Түркі халықтарының бостандығы мен тәуелсіздігінің кепілі ретінде орталықтандырылған мемлекеттілік тұжырымдамасы ұсынылған. Онда "халық", "мемлекет", "бостандық", "тәуелсіздік" сияқты қасиетті ұғымдарға қатысты, және барлық нәрсеге қатысты түркі әлін жасаушылардың сарқылмас энергиясы мен берік еркі жатыр.
Көне түркі жазба ескерткіштері-тіл, тарих, этногенез, география, жазбаша мәдениет саласында айрықша құнды дерек көзі болып табылады. Олар қазақ халқының алыс ата-бабаларының тіл мәдениеті мен мемлекеттілігінің жоғары деңгейінің куәсі.